Kufij të padukshëm: realizimi de fakto i përcaktimit etnik në Kosovë

Edhe pse u shqua mjaft shumë gjatë viteve 2018 dhe 2019, ideja e një ndarjeje të mundshme territoriale ndërmjet Beogradit dhe Prishtinës është shndërruar në histori për shkak të kundërshtimit të zëshëm ndërkombëtar. “Dialogu i brendshëm” i iniciuar nga Presidenti i Serbisë, i shtyrë nga dëshira për të arritur në një zgjidhje kreative në lidhje me autonominë substanciale të shpallur të Kosovës brenda Serbisë, përfundoi në mënyrë jo të plotë. Propozimit për “përcaktimin e vijës” i mungonte qartësia në lidhje me implikimet e tij dhe nuk arriti të merrte mbështetje të mjaftueshme vendase dhe ndërkombëtare. 

Megjithatë, ideja e ndarjes, përcaktimit të vijës apo shkëmbimit territorial rishfaqet në mungesë të ndonjë shprese apo besimi në përmirësimin e marrëdhënieve serbo-shqiptare. Ashtu si një feniks, ajo shfaqet në forma të ndryshme pikërisht aty ku dënohet dhe shtypet më së shumti – madje edhe midis atyre që e kundërshtojnë atë më ashpër. Në mënyrë paradoksale, qeveria aktuale në Kosovë, e cila e bazoi agjendën e saj në kundërshtimin e ndryshimeve të kufijve dhe, të paktën në mënyrë deklarative, në avokimin e konceptit të një shoqërie civile, e ka ringjallur këtë ide më të theksuar se kurrë. Megjithatë, ky përvijim ndryshon ndjeshëm nga përsëritjet “konvencionale” të diskutuara gjatë 30 viteve të fundit. Kjo ka të bëjë me përcaktimin e vijës në mendjet dhe zemrat e njerëzve të zakonshëm që jetojnë në Kosovë, të bazuara në ndarjet etnike. 

Ngjarjet e fundit në Kosovë kanë zgjuar dy frikë të rrënjosura thellë. Nga pala serbe, shqetësimi është se, pavarësisht nga ndonjë garanci e mundshme ndërkombëtare apo vullneti eventual i Prishtinës për të themeluar Asociacionin e Komunave me Shumicë Serbe, shqiptarët kurrë nuk do të mbështesin realisht dhënien e të drejtave të veçanta serbëve brenda Kosovës. Nga pala shqiptare, ekziston frika se, përkundër sundimit të frikësimit në veri të Kosovës, serbët nuk do të bëhen kurrë qytetarë besnikë të gatshëm për të përqafuar sistemin kosovar. Në rrethana të tilla, përcaktimi i vijës shpaloset sipas skenarit të tij më të keq të mundshëm. Rezultatet pasqyrojnë ato të parashikuara në propozimet e mëparshme për ndarje, ndonëse pa dimension territorial. Në paragrafët e mëposhtëm, do të përshkruaj pasojat kryesore negative që lidhen me propozimet e përcaktimit të vijës dhe do të ilustroj se si këto pasoja po materializohen, pavarësisht nga lënia mënjanë e shkëmbimit territorial. 

Kërcënimi i parë që vjen nga zbatimi i çfarëdo modeli përcaktimi të vijës është zhvendosja e popullsisë. Pavarësisht ndryshimit të qasjes që solli propozimi franko-gjerman, i cili thekson sigurimin e vetëqeverisjes për komunitetin serb në këmbim të anëtarësimit të Kosovës në organizatat ndërkombëtare, masat dyvjeçare diskriminuese nga qeveria kosovare ndaj komunitetit serb në veri kanë çuar në emigrim masiv. Të shtyrë nga mungesa e perspektivës, shumë serbë po kërkojnë vende më paqësore për të jetuar, kryesisht për të mirën e brezave të ardhshëm. Vlerësime të ndryshme sugjerojnë për një rënie të popullsisë prej afërsisht 15%, që është një humbje mjaft e madhe për një komunitet tashmë të vogël. Në këtë mënyrë, po ndodh realizimi i heshtur por i qëndrueshëm i vizionit të ithtarëve të ndarjes – krijimi i dy entiteteve monoetnike. Me 93% të popullsisë së Kosovës që janë shqiptarë, shoqëria vazhdimisht po e humb diversitetin e saj etnik. 

Kërcënimi i dytë i lidhur me përcaktimin e vijës ose ndarjen territoriale është se komuniteti serb, veçanërisht në Kosovën qendrore, do të humbasë të drejtat që i gëzon aktualisht. Megjithatë, të dhënat e dy dekadave të fundit tregojnë se, përtej Asociacionit të premtuar të komunave me shumicë serbe, komuniteti serb ballafaqohet rregullisht me shkelje të garancive sipas Planit të Ahtisaarit, duke filluar nga e drejta për të përdorur gjuhën e tyre deri te vetëqeverisja substanciale lokale. Kombinuar me sulmet me motive etnike dhe shpronësimin apo uzurpimin e pronës, është evidente se komuniteti serb në jug të lumit Ibër është i margjinalizuar, edhe pa përcaktime formale të vijave. 

Çështja e tretë e ngritur shpesh ka të bëjë me përvojat e ndryshme të serbëve që jetojnë në veri në krahasim me ato në Kosovën qendrore dhe jugore. Është e qartë se presioni aktual është më intensiv në veri sesa në zonat e tjera të Kosovës, edhe pse ndjenja e cenueshmërisë është e përbashkët në të gjithë komunitetin serb. Në përpjekjet e saj për të kontrolluar plotësisht veriun, Prishtina ka pakësuar çdo mundësi për integrim vullnetar për qytetarët serbë. Përkundrazi, këto veprime ka gjasa të nxisin aspiratat e atyre që besojnë se nuk ka të ardhme për serbët brenda Kosovës. Kjo është e dukshme në mbështetjen në rritje për përcaktimin e vijës, madje edhe në mesin e atyre që jetojnë në jug të lumit Ibër, pavarësisht nga popullariteti i tij i ulët në të kaluarën. 

Së fundi, kërcënimi i lidhur me përcaktimin e vijës është potenciali për destabilitet rajonal dhe shfaqjen e mosmarrëveshjeve të reja dypalëshe. Është e qartë se çështjet e pazgjidhura dypalëshe në Ballkanin Perëndimor përjetësojnë pasiguri dhe paqartësi, pavarësisht nga perspektiva e ofruar euro-atlantike. Mungesa e marrëveshjes ndërmjet elitave politike në Bosnje dhe Hercegovinë, ngecja e zgjatur e integrimit evropian të Maqedonisë së Veriut për shkak të mosmarrëveshjes së saj dypalëshe me Bullgarinë, ndarjet e vazhdueshme të identitetit pavarësisht tranzicionit demokratik në Mal të Zi dhe konflikti i zjarrtë ndërmjet palëve serbe dhe shqiptare ilustrojnë një rajon me amulli, duke humbur çdo perspektivë për të siguruar një cilësi më të mirë jetese për banorët e tij. 

Si përfundim, përcaktimi i vijës, në fakt, po realizohet, pasi të gjitha efektet anësore negative që dikur i atribuoheshin zbatimit të tij po shpalosen. I vetmi element që mungon është “demarkacioni i kufijve të rinj”. Rrjedhimisht, mund të argumentohet se kjo përfaqëson përcaktimin e vijës në një mënyrë të re – ndoshta nën vizionin e Kurtit – arritjen e territoreve etnikisht homogjene pa ndryshime kufijsh.