Da li je Kurtijev poziv kosovskim Srbima na unutrašnji dijalog nepristojna ponuda?

Formiranje, po svoj prilici, druge Vlade Aljbina Kurtija vremenski se poklopilo sa obeležavanjem desete godišnjice od kada je u Briselu termin “dijalog” postao pomodna reč u srpsko-albanskim odnosima. Kako “dijalog” još uvek nije doveo do sporazuma o “normalizaciji”, koja predstavlja još jedan koncept koji preterana dnevno-politička upotreba pretvara u floskulu, očekivalo se da se i Kurti, u svojstvu kandidata za premijera Kosova, izjasni o njegovoj sudbini. Suprotno očekivanjima zapadnih diplomata, koji su u svojim postizbornim čestitkama izrazili nadu u brz nastavak dijaloga sa Beogradom, Kurti je najavio da će njegova Vlada imati druge prioritete. Takav stav, međutim, ne znači da budući premijer Kosova sebe ne vidi kao političara “dijaloga”. Slično kao i nakon izborne pobede 2019. godine, Kurti je najavio pokretanje unutrašnjeg dijaloga sa kosovskim Srbima.

Satiričan ton uvodnog pasusa nema nameru da nipodaštava preimućstva dijaloga kao pristup za rešavanje problema. Posvećenost dijalogu predstavlja poželjno ponašanje svakog balkanskog političara. Nasuprot dijalogu i izgradnji konsenzusa nalazi se jednostrano nametanje volje, često i nasilnim putem, čime je istorija srpsko-albanskih odnosa duboko opterećena. Međutim, da bi dijalog bio autentičan i delotvoran, on mora da počiva na određenim principima. To je prvi test koji Kurtijeva inicijativa treba da položi.

Iako je Srpska lista na nedavno održanim izborima ponovo osvojila svih 10 mesta koja su u Skupštini Kosova zagarantovana za predstavnike srpske zajednice, pozivnica da se uključi u unutrašnji dijalog joj verovatno neće stići. Prema Kurtijevoj oceni, ova politička partija ne zastupa interese kosovskih Srba već zvaničnog Beograda, pa joj samim tim nije mesto u unutrašnjem dijalogu.

Mada je teško osporavati tvrdnju da u srpskim sredinama na Kosovu ne postoji politički pluralizam i stvarna mogućnost izbora, još je teže tražiti legitimne predstavnike Srbe mimo onih koje podržava biračko telo. Ako se rezultati izbora prihvate kao merilo, jedinu alternativu Srpskoj listi bi mogle da predstavljaju građanske inicijative Ujedinjena zajednica, na čelu sa Adrijanom Hodžić, i Romska inicijativa, koju predvodi Gazmen Salijević. Reč je o jedinim lista koje su u srpskim sredinama uspele da “privuku” jedan broj bivših birača Srpske liste. Međutim, nakon odluke Centralne izborne komisije i Vrhovnog suda da se ponište glasovi koje su ove liste osvojile u opštinama sa srpskom većinom, ni opcija da se one pozovu da učestvuju u unutrašnjem dijalog koja predstavnici kosovskih Srba ne bi bila legitimna.

Satiričan ton koji odlikuje prethodni pasus ima za cilj da nadomesti smelije ocene oko ove situcije koje bi trebalo izreći o postupcima i Srpske liste i navedenih institucija. Ti komentari će sačekati drugu priliku, pošto su dešavanja u vezi sa izborom predstavnika bošnjačke i romske zajednice tema o kojoj će se tek pisati.

Ako se prihvati stav da Srpska lista nije istinski predstavnik kosovskih Srba, onda ostaje nerešeno pitanje ko bi trebalo da predstavlja srpsku zajednicu u unutrašnjem dijalogu. Čini se da rešenje za kojim bi Kurti mogao da posegne jeste da sam odabere sagovornike sa srpske strane. Takav postupak bi, međutim, narušio jedan od elementarnih principa bilo kog dijaloga, koji pretpostavlja da svaka strana samostalno bira svoje predstavnike. U ovakvom pristupu se, takođe, prepoznaje eho nekadašnje prakse beogradskih vlasti da pronalaze “poštene Albance”. Sagovornici koje bi Kurti odabrao bili bi oni koji su po svojim stavovima bliže njemu, a ne nužno većini Srba na Kosovu. Jedan od izglednih kandidata je Nenad Rašić.

Uprkos retoričkom odbacivanju saradnje sa Srpskom listom, Kurti neće moći da zaobiđe ustavnu obavezu da u novu Vladu uključi ministre koje ona bude predložila. Sličan scenario je viđen 2020. godine prilikom formiranja prve Kurtijeve Vlade. U skladu sa tim, logično bi bilo pretpostaviti da bi Skupština i Vlada mogli da predstavljaju adekvatno okruženje za unutrašnji dijalog. Međutim, pošto Kurti nije zainteresovan za bliže odnose sa poslanicima i ministrima iz Srpske liste, dijalog koji on ima u vidu će se verovatno voditi izvan institucija. Na tom tragu je i njegova izjava o podsticanju saradnje između albanskih i srpskih poljoprivrednika.

U odbacivanju institucija sistema kao odgovarajućeg okvira za vođenje dijaloga prepoznaju se populistički elementi, koji nisu strani Kurtijevom političkom delovanju. Ovakav stav konzistentno održava uverenje da nema potrebe da između njega i građana postoje procedure i institucije, kada je on kao lider u stanju da direktno osluškuje volju naroda. Međutim, za srpsku stranu je značajnije, ali i rizičnije, što je u pozivu na unutrašnji dijalog upakovano i dugotrajno odbacivanje Ahtisarijevog plana i briselskog procesa od strane Samoopredeljenja.

Ahtisarijev plan, koji je se nalazi u osnovi kosovskog pravnog poretka, utvrđuje verovatno najveći stepen prava koji manjinske zajednice mogu da uživaju na Balkanu. Ako se izuzme njegovo statusno rešenje, plan je u velikoj meri izašao u susret očekivanjima srpske strane u pogledu unutrašnjeg uređenja Kosova. Pokret Samoopredeljenje je ostao izvan bazičnog konsenzusa koji je uspostavljen među relevantnim albanskim političkim činiocima i odbacio Ahtisarijev plan, smatrajući da su ustupci koje on daje srpskoj strani preterano velikodušni. Sličan stav je Samoopredeljenje zauzelo i prema briselskom procesu i dogovorima.

Dilema koja se za srpsku zajednicu na Kosovu pojavljuje oko prihvatanju poziva na vaninstitucionalni unutrašnji dijalog tiče se poštovanja postojećih prava i garancija. Skrivena agenda sa kojom Kurti ulazi u unutrašnji dijalog tiče se namere da pokaže da je komplikovan ustavni okvir koji na Kosovu reguliše odnose između većine i manjina suvišan. Albancima i Srbima nisu potrebna zbunjujuća institucionalna rešanja koja su osmislili stranci, kada i izvan njih mogu da rešavanju probleme i postižu dogovore. Nije samo Srpska lista ta za koju nema mesta u unutrašnjem dijalogu, već su izlišne i zagarantovane pozicije za predstavnike srpske zajednice u Skupštini i Vladi. Kada se pokaže da su postojeće garancije nepotrebne, onda nije daleko ni zahtev za promenom Ustava, koji će ukloniti prepreke da Kosovo stupa u nove državne oblike.

Dovodeći u pitanje postojeća prava i garancije, Kurti se na pardoksalan način približava stavu Beograda da organi vlasti na Kosovu predstavljaju “privremene insitucije”. Sa druge strane, namerama Samoopredeljenja da zatraži reviziju postojećih aranžmana ide u prilog i ponašanje srpske strane koja Ahtisarijev plan posmatra kao “švedski sto” sa kog može da odabere ono što joj se dopada. Srpska lista je, pritom, svojim postupcima u vezi sa izborom bošnjački i romskih predstavnika otvorila dodatni prostor za postavljanje pitanje da li su institucionalni mehanizmi za zaštitu nevećinskih zajednica podložni zloupotrebi. Sve ovo ukazuje da nije rešeno pitanje okvira za vođenje unutrašnjeg dijaloga i principa na kojima on treba da se temelji.

Da bi dijalog vodio ka rešavanju otvorenih pitanja, bilo da se on odvija u Briselu ili Prištini, proces treba da počiva na jasno definisanim principima. Jedan od osnovnih je da svaka strana bira predstavnika koji je zastupa. Drugi uslov je da dijalog ne bi trebalo koristiti kao izgovor ili povod da se dovodi u pitanje dostignuti nivo prava i garancija. Na kraju, ali i najvažnije, i srpska i albanska strana treba da prihvate da dijalog sam po sebi znači malo ukoliko se dogovori do kojih on dovede ne sprovode u dobroj veri.

U okviru ciklusa op-edova Kosovskog kolektiva

Stavovi izraženi u seriji op-edova ne predstavljaju nužno stavove Balkanskog fonda za demokratiju, Nemačkog Maršalovog fonda SAD-a, USAID-a ili Vlade SAD. 

Projekat podržava Balkanski fond za demokratiju Nemačkog Maršalovog fonda Sjedinjenih Država i USAID-a.