Kosovska energetska nezavisnost i (ne)uspeh političkog dijaloga

Kosovoski operater prenosnog sistema električne energije (KOSTT) je tokom više meseci namerno izazvao devijacije u prenosnom sistemu i jednostrano izuzimao električnu energiju iz njega, što je dovelo i do kašnjenja digitalnih satova unutar evropskog prenosnog sistema. Odgovornost unutar Evropske mreže operatora prenosnog sistema (ENTSO-E) je, međutim, pala na Elektro mrežu Srbije (EMS), koja je imala formalnu odgovornost, ali ne i fizički pristup teritoriji Kosova da reši veštački izazvan problem. EMS je u ENTSO-E tako diskreditovana kao nepouzdan partner, navodi u autorskom tekstu Bodo Veber iz berlinskog Saveta za demokratizaciju politike (DPC), komentarišući iznenadno članstvo KOSTT u ENTSO-E i nedavno stečenu kosovsku energetsku nezavisnost.

Vest objavljena 20. aprila da je KOSTT primljen u Evropsku mrežu operatora prenosnog sistema (ENTSO-E) iznenadila je širu javnost na Kosovu i u Srbiji. Čini se da je samo uži krug lokalnih, te međunarodnih zvaničnika bio upućen u dešavanja. U prilog tome govori i činjenica da su odluku na svojim Tviter nalozima objavili kosovska ministarka za ekonomiju Rozeta Hajdari i nemački ambasador u Prištini Kristijan Held, dok do današnjeg dana nema informacije o tome na veb stranici ENTSO-E.

Vest utoliko više iznenađuje što je članstvo KOSTT-a u ENTSO-E bilo deo političkog dijaloga EU, odnosno uslov, pa se automatski postavljalo pitanje kako se ta novina odnosi na njega, s obzirom na činjenicu da je dijalog od novembra 2018. godine de fakto blokiran, dok u implementaciji bilateralnih sporazuma pola decenije skoro da nema napretka. Članstvo KOSTT-a u evropskoj mreži predstavlja najznačajniji korak u međunarodnom utvrđivanju državnosti Kosova od dobijanja pozivnog telefonskog broja.

Politički dijalog je u dva navrata pokušavao da reguliše pitanje energije u bilateralnim onosima Kosova i Srbije: sporazumom o energetici iz septembra 2013. godine, te zaključcima EU medijatora o sprovođenju sporazuma iz avgusta 2015. godine. Time je Brisel nastojao da reši problem neregulisanih odnosa energetskih sistema i kompanija dve zemlje, nakon što je Srbija „izgubila“ Kosovo 1999. godine, odnosno posle (samo)proglašenja nezavisnosti Kosova 2008. godine.

Problem nije bio toliko u odnosu kompanija koje proizvode električnu energiju jer od odvajanja Kosova od Srbije svaka kompanija, Elektroprivreda (EPS) u Srbiji i KEK na Kosovu, proizvodi u svojoj zemlji, već u odnosu dve kompanije za distribuciju, odnosno, prenošenje energije – Elektromreža (EMS) i KOSTT. Taj odnos je ostao „divlji“ i nije se mogao rešiti dok Srbija ne prizna nezavisnost Kosova, odnosno ne krene ka priznavanju te realnosti.

Dok KOSTT fizički i tehnički poseduje i upravlja prenosnim sistemom na Kosovu, taj je sistem u međunarodnom, tj. evropskom okviru ostao deo sistema Srbije, u virtuelnom posedu EMS-a. Tako je tehnički i finansijski teret za održavanje prenosnog sistema na Kosovu padao na KOSTT, ali je taj sistem ostao deo Srbije u okviru zajedničkog regulatornog područja: Srbija-Kosovo-Crna Gora-Albanija-Severna Makedonia (kao deo Evropskog područja), pa je dobit od tranzita energije preko teritorije Kosova išla EMS-u. U isto vreme, EMS je bio član ENTSO-E koji je kontinuirano blokirao, odnosno sprečavao članstvo KOSTT-a u Evropskoj mreži.

Dodatni problem u energetskim odnosima dve države predstavljalo je to što su prodaja i distribucija energije u većinski srpskim opštinama na severu Kosova ostale u rukama Srbije, što je to radila lokalna kompanija Elektrokosmet, pa je, samim tim, ostajala van sistema države i tržišta Kosova, tačnije unutar energetskog sistema Srbije.

Kosovski Srbi na severu uživaju „privilegiju“ neplaćanja struje, odnosno besplatne dostave energije od strane Srbije. Ta privilegija predstavlja sastavni deo sistema patronaže koji je Beograd uspostavio na severu Kosova posle 1999. godine, a kojim je tamošnjim kosovskim Srbima dodelio status kolektivnih, privilegovanih bespravnika koji žive u sivoj zoni između, odnosno, u i van dve države.

Briselskim sporazumom iz 2013. godine i njegovim aktuelizovanjem i preciziranjem dve godine kasnije Kosovo i Srbija su pristali da reše energetski odnos na sledeći način: prvo, Srbija priznaje KOSTT za legalnog operatora prenosnog sistema (TSO) na Kosovu time što EMS podržava njegovo članstvo u ENTSO-E. Drugo, Srbija i Kosovo su prihvatili osnivanje dva srpska preduzeća na Kosovu, po kosovoskom zakonu, jednog za trgovinu, drugog za distribuciju elektične energije u četiri većinske srpske opština na severu. U tom kontekstu, trafo stanica Valač na severu bi bila priključena na prenosni sistem KOSTT-a, čime bi se prekinulo dosadašnje snabdevanje iz Srbije.

Treće, KOSTT i EMS su trebale da nađu način da reše međusobna finansijska potraživanja.

S obzirom na dugogodišnju blokadu implementacije sporazuma o energetici, primanje KOSTT-a u članstvo ENTSO-E predstavlja značajan korak. Neki lokalni analitičari su ovu vest okarakterisirali kao velik korak u implementaciji sporazuma iz političkog dijaloga, odnosno u ispunjavanju obaveza Srbije. Realnost je, međutim, sasvim drugačija.

Posle inicijalnog napretka u implementaciji sporazuma 2014-15, uključujući potpisivanje sporazuma o članstvu KOSTT-a u ENTSO-E, a uz podršku EMS-a, omogućeno prvobitnim okvirom političkog dijaloga iz 2013. godine koji je obuhvatio de fakto priznavanje realnosti nezavisnog Kosova od strane Beograda, dinamika se od 2015, paralelno sa stupanjem na dužnost glavnog pregovarača EU Frederike Mogerini, preokrenula.

Sa slabljenjem odlučnosti EU u dijalogu i sve većim iskorišćavanjem slabosti EU u pregovorima, najpre od strane Beograda, a onda i od Prištine, Srbija je preokrenula kurs, demonstrirajući da nema interes za implementacijom sporazuma. EMS je ponovo počeo da blokira zahtev KOSTT-a prema ENTSO-E, raznim manevrima simulirajući, a zapravo podrivajući osnivanje dva srpska preduzeća po kosovskom zakonu. Motivacija Beograda je manje bila vezana za pitanje statusa Kosova kao države, a mnogo više za ekonomske interese iza neregulisanih odnosa dva prenosna sistema.

Preokret se desio krajem 2017, početkom 2018. godine zahvaljujući jednostranom potezu, kontra-udaru od strane KOSTT-a, kojim je preokrenut odnos snaga na evropskom nivou. Počevši od decembra 2017. godine, KOSTT je tokom više meseci namerno izazvao devijacije u prenosnom sistemu i jednostrano izuzimao električnu energiju iz sistema. Ovaj potez je čak doveo do kašnjenja digitalnih satova unutar evropskog prenosnog sistema. Odgovornost unutar ENTSO-E je, međutim, pala na EMS, koja je imala formalnu odgovornost, ali ne i fizički pristup teritoriji Kosova da reši veštački izazvan problem. EMS je među evropskim operatorima prenosnih sistema (TSO) tako diskreditovana kao nepouzdan partner.

Dalja dešavanja su 2019. godine rezultirala potpisivanjem novog sporazuma o članstvu KOSTT-a u ENTSO-E. Sporazumom je stvoreno novo regulatorno područje Kosovo-Albanija na bazi 400kv dalekovoda između dve zemlje, koji je izgrađen 2016. godine uz pomoć nemačke vlade, odnosno razvojne banke KfW. Glasanjem u Skupštini ENTSO-E o članstvu KOSTT-a u martu ove godine, odnosno stupanjem na snagu te odluke u aprilu, Kosovo (i Albanija) su istupili iz regionalnog regulatornog prostora u kome je ostao deo Srbije, pa od tada KOSTT umesto EMS-a ubira naknade za tranzit energije kroz svoj prenosni sistem na teritoriji Kosova.

Kod članstva KOSTT-a u ENTSO-E se dakle zaista radi o retkom slučaju u političkom dijalogu u kome kosovska strana preokrenula odnos snaga i učinila ono što je Srbija stalno radila i radi – demonstrira, odnosno, iskorišćava svoju moć. Otud i relativna ćutnja zvaničnog Beograda na vest iz Prištine. Tim uspehom Priština dalje jača nepovratnu nezavisnost Kosova na međunarodnom planu, dok je Beograd svojim taktičkim pristupom bez strategije oslabio sopstvenu pregovaračku poziciju u dijalogu, odnosno u budućim pregovorima o konačnom sveobuhvatnom sporazumu. Ti pregovori će, a to su pokazali sklapanje sporazuma o energetici i inciijalni napredak u implementaciji, jedino uspeti ako se vrate prvobitnom okviru i principima političkog dijaloga iz 2013-14. godine i priznavanju realnosti gubitka Kosova od strane Beograda, kao osnovu za uspostavljanje održivih, mirnih, normalnih bilateralnih odnosa između Kosova i Srbije, a u cilju evropske budućnosti Srbije.

Ništa manje važno, kao osnov za stvaranje uslova i okvira da kosovski Srbi, pogotovu na severu, konačno mogu početi da žive normalan život. Ono što je ostalo nerešeno potezom KOSTT-a je, naravno, „divlje“ delovanje EMS-a na severu Kosova kao važnog sredstva Beograda u istrumentalizaciji kosovskih Srba u statusnom sporu oko Kosova. O tome da ta instrumentalizacija koja kosovske Srbe drži u vanpravnom prostoru sa sobom ne nosi samo mamac kao što je „privilegija“ neplaćanja struje, nego prvenstveno predstavlja teret, pa čak i pretnju za golu egzistenciju, ovih dana svedoči sudbina koju su iskusili u aktuelnoj korona krizi.

Tekst je napisan u okviru inicijative Kosovske fondacije za otvoreno društvo – KFOS „Otvoreno sa…“ u kojoj učestvuje i Nova društvena inicijativa, u sklopu projekta pod radnim nazivom OPEN . Mišljenja, stavovi i zaključci ili preporuke pripadaju autoru i ne izražavaju neophodno stavove Kosovske fondacije za otvoreno društvo.

Tekst je originalno objavljen 20.06.2020 na Radio Kim-u  https://bit.ly/3kWR1hb